ଭାରତ ଇତିହାସର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନ

ଇତିହାସ ଅତୀତ ଘଟଣାର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅଧ୍ୟୟନ। ଏହି ଅଧ୍ୟୟନ ନିମିତ୍ତେ ଯେଉଁ ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଇତିହାସ ଉପାଦାନ କୁହାଯାଏ। ଏହି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ମାଧ୍ୟମରେ ଅମେ ଅତୀତ ଜୀବନ, ରାଜନୀତି, ଧର୍ମ, ସାମାଜିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଜାଣିପାରୁ।

ଏହି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଧାନତଃ ତିନିଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି –
୧. ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନ
୨. ସାହିତ୍ୟିକ ଉପାଦାନ
୩. ବୈଦେଶିକ ବିବରଣୀ ଓ ଅଭିଲେଖାଗାରୀୟ ଉପାଦାନ।

ଏଠାରେ ଆମେ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନ ବିଷୟରେ ବିସ୍ତୃତ ଭାବେ ଅଲୋଚନା କରିବା।

ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନ (Archaeological Sources)

ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଏହି ପୃଥିବୀ ଉପରେ ବା ତଳେ ଥିବା ଅତୀତ ଅବଶେଷ ବା ବସ୍ତୁବାଦୀ ସାକ୍ଷ୍ୟ ଯାହା ଖୋଜି ପାଇଁ ଖନନ କରାଯାଏ ଓ ବିଶ୍ଳେଷଣ ହୁଏ। ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱ ବିଜ୍ଞାନ ଏହି ବସ୍ତୁମାନଙ୍କର ଅଧ୍ୟୟନ କରି ଇତିହାସ ଗଠନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।

ଏହି ପ୍ରକାର ଉପାଦାନଗୁଡିକୁ ଆମେ ଚାରି ପ୍ରମୁଖ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭାଜିତ କରିପାରିବା:

୧. ଅଭିଲେଖ (Inscriptions)

ଅଭିଲେଖ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରାଚୀନ ଲିପିରେ ପ୍ରସ୍ତର, ତାମ୍ରଫଳକ, ଗୁଫା ଦିବାର, ମନ୍ଦିର କାନ୍ଥ ଓ ସ୍ତମ୍ଭ ଉପରେ ଲେଖାଯାଇଥିବା ଲିପି। ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ଅମେ ଏହି ସମୟର ରାଜାମାନଙ୍କ ବଂଶାବଳୀ, ଶାସନ ନୀତି, ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ୱାସ ଓ ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଜାଣିପାରୁ।

ଉଦାହରଣ:

ପ୍ରୟାଗ ପ୍ରଶସ୍ତି: ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ବିଜୟ ବିବରଣୀ।

ଧଉଳି ଓ ଜଉଗଡ଼ ଅଭିଲେଖ: ଅଶୋକଙ୍କ ଧର୍ମନୀତି ପ୍ରତି ଜଣାଇଥାଏ।

ନାସିକ ଓ ହାତୀଗୁଫା ଅଭିଲେଖ: ସାତବାହନ ବଂଶ ସମ୍ପର୍କରେ ତଥ୍ୟ ମିଳେ।

ଅଭିଲେଖ ଓ ତାମ୍ରଫଳକ ମାଧ୍ୟମରେ ଭୂମିଦାନ, ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା, ଶାସନ ନିୟମ ଓ ଧାର୍ମିକ ପ୍ରଥା ବିଷୟରେ ମୂଲ୍ୟବାନ ତଥ୍ୟ ମିଳେ।

୨. ମୁଦ୍ରା (Coins)

ମୁଦ୍ରାମାନେ ବେଳେବେଳେ ଏତେ ଉପଯୁକ୍ତ ଉପାଦାନ ଥାଆନ୍ତି ଯାହା ଏକ ରାଜ୍ୟ, ରାଜା ବା ଯୁଗର ଅର୍ଥନୈତିକ, ଧାର୍ମିକ ଓ ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ବିଷୟରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି।

ଉଦାହରଣ:

ପଞ୍ଚମାର୍କ ମୁଦ୍ରା: ଭାରତର ପ୍ରାଚୀନତମ ମୁଦ୍ରା।

ଗ୍ରୀକ୍, ରୋମନ୍, କୁଷାଣ ବଂଶର ମୁଦ୍ରା: ବ୍ୟବସାୟ ଓ ବାଣିଜ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ଉପଯୁକ୍ତ ତଥ୍ୟ ଦେଇଥାଏ।

ଗୁପ୍ତ ବଂଶର ମୁଦ୍ରା: ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ବୀଣା ବାଦନ ବା ଅଶ୍ୱମେଧ ଯଜ୍ଞ ବିଷୟକ ଚିତ୍ର।

ମୁଦ୍ରାମାନେ ତତ୍କାଳୀନ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥନୀତି, ଶାସନ ଓ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ବିସ୍ତୃତି ବିଷୟରେ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି।

୩. କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ (Art & Architecture)

ପ୍ରାଚୀନ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ମନ୍ଦିର, ବୁଦ୍ଧ ଷ୍ଟୂପ, ଗୁଫା, ମୁର୍ତ୍ତି, ଚିତ୍ରକଳା ଓ ଶିଳ୍ପକଳା ମାଧ୍ୟମରେ ଅମେ ଏହି ସମୟର ସାମାଜିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ଜୀବନ ବୁଝିପାରୁ।
ଉଦାହରଣ:
ହରପ୍ପା ଓ ମହେଞ୍ଜୋଦାଡୋ: ବୃହତ ସ୍ନାନାଗାର, ଘର ଗଠନ, ରାସ୍ତା ବ୍ୟବସ୍ଥା।
ସାଞ୍ଚି ଷ୍ଟୂପ: ବୁଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଓ ଶିଳ୍ପ କଳାର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ନମୂନା।
ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି: ଗୁଫା ଶିଳ୍ପ ଓ ଅଳଙ୍କାର ରୂପରେ ଉତ୍ତମ ଉଦାହରଣ।
କୋଣାର୍କ ସୂର୍ଯ୍ୟ ମନ୍ଦିର, ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର, ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିର: କଳିଙ୍ଗ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଶୈଳୀର ଉଦାହରଣ।
ଏହି କଳା ବସ୍ତୁମାନେ ସାମାଜିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ, ଧାର୍ମିକ ଚିନ୍ତାଧାରା, ପୋଷାକ, ଅଳଙ୍କାର ଓ ଦେଉଳ ଶୈଳୀ ବିଷୟରେ ଜଣାଇଥାଏ।

୪. ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଖନନ (Excavation)

ଖନନ କାର୍ଯ୍ୟ ମାଧ୍ୟମରେ ମାଟି ତଳରୁ ମିଳୁଥିବା ବସ୍ତୁମାନେ – ମଟିର ବଣ୍ଡ, ପାତ୍ର, ମୁଦ୍ରା, ଅଳଙ୍କାର, ଅସ୍ତ୍ର, ଆୟୁଧ, ମୂର୍ତ୍ତି, ଭିତ୍ତିଅବଶେଷ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବସ୍ତୁ ଇତିହାସର ଗଭୀର ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରେ।

ଉଦାହରଣ:

ଶଶିପୁର ଗଡ଼, ଧାୌଳି, ରତ୍ନଗିରି, ଉଦୟଗିରି: ଓଡ଼ିଶା ର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଖନନ ସ୍ଥଳ।

ହରପ୍ପା ଓ ମହେଞ୍ଜୋଦାଡୋ: ସମସ୍ତ ଇନ୍ଦୁସ୍ ସଭ୍ୟତା ଉପର ଆଧାରିତ ତଥ୍ୟ ଏଠାରୁ ମିଳିଛି।

ଏହି ଖନନ ବସ୍ତୁମାନେ ଏକ ଜନପଦ ବା ସଭ୍ୟତାର ସଂସ୍କୃତି, ବ୍ୟବସ୍ଥା, ବାଣିଜ୍ୟ ବା ଶିଳ୍ପ କଳା ବିଷୟରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଦେଇଥାଏ।

ସାହିତ୍ୟିକ ଉପାଦାନ (Literary Sources)

ଭାରତର ଐତିହାସିକ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ସାହିତ୍ୟିକ ଉପାଦାନ ବହୁତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ନିଭାଏ। ଏହି ଉପାଦାନମାନେ ପ୍ରାଚୀନ, ମଧ୍ୟଯୁଗୀନ ଓ ଆଧୁନିକ ସମୟର ରାଜନୈତିକ, ସାମାଜିକ, ଧାର୍ମିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ଅନାବୃତ କରନ୍ତି। ସାହିତ୍ୟିକ ଉପାଦାନ ବିଭିନ୍ନ ଭାଷାରେ ଲିଖାଯାଇଥିବା ବେଦ, ପୁରାଣ, ଉପନିଷଦ, ମହାକାବ୍ୟ, ଜୀବନ ଚରିତ, ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ, ରାଜନୀତି ଶାସ୍ତ୍ର, ବୈଦେଶିକ ବର୍ଣ୍ଣନା, ଇତିବୃତ୍ତ ଓ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଶ୍ରୋତକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରେ।

1. ଧର୍ମ ସାହିତ୍ୟ

ବେଦ: ବେଦମାନେ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ଧାର୍ମିକ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ମୌଳିକ ଉପାଦାନ। ଚାରିଟି ବେଦ— ଋଗ୍ବେଦ, ସାମବେଦ, ଯଜୁର୍ବେଦ ଓ ଅଥର୍ବବେଦ— ବେଶ କିଛି ଐତିହାସିକ ତଥ୍ୟ ଦେଇଥାଏ। ଋଗ୍ବେଦର ଅନେକ ଷୂକ୍ତ ରାଜାମାନେ, ଯୁଦ୍ଧ, ପୂଜା ପ୍ରଥା, ନାରୀମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଓ ଉତ୍ପାଦନ ପଦ୍ଧତି ବିଷୟରେ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଦିଏ।

ଉପନିଷଦ ଓ ବେଦାଙ୍ଗ: ଉପନିଷଦଗୁଡିକ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଧାରାର ପ୍ରତିନିଧି। ବେଦାଙ୍ଗରେ ଶିକ୍ଷା, କଳ୍ପ, ନିରୁକ୍ତ, ଛନ୍ଦ, ବ୍ୟାକରଣ ଓ ଜ୍ୟୋତିଷ ଅନ୍ତର୍ଗତ।

2. ମହାକାବ୍ୟ

ରାମାୟଣ: ବାଲ୍ମୀକିଙ୍କ ରାମାୟଣ ରାମଙ୍କ ବନବାସ, ରାମ-ରାବଣ ଯୁଦ୍ଧ ଓ ରାମ ରାଜ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଆଧାରରେ ଲିଖାଯାଇଥିବା ଏହି କୃତି ତତ୍କାଳୀନ ଧାର୍ମିକ ଓ ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଦେଖାଏ।

ମହାଭାରତ: ବ୍ୟାସଦେବଙ୍କ ଏହି କୃତି କୌରବ-ପାଣ୍ଡବଙ୍କ ମଧ୍ୟର ଯୁଦ୍ଧ ଉପରେ ଆଧାରିତ। ଏଥିରେ ରାଜନୀତି, ଧର୍ମ, ଆଧ୍ୟାତ୍ମ ଓ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ମିଳିଥାଏ।

3. ପୁରାଣ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଜାତକ

ପୁରାଣ: ବୃହତ ସଂଖ୍ୟାର ପୁରାଣ ରହିଛି— ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ବିଷ୍ଣୁ ପୁରାଣ, ବାୟୁ ପୁରାଣ, ମତ୍ସ୍ୟ ପୁରାଣ। ଏହାମାନେ ଭାରତର ବଂଶାବଳୀ, ଗୌଣ ରାଜ୍ୟ, ନାଗରିକତା ବିକାଶ ଓ ଧାର୍ମିକ ପ୍ରଥା ବିଷୟରେ ଚିତ୍ର ଦିଏ।

ଜାତକ ଗାଥା: ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏହି କଥାଗୁଡ଼ିକ ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପୂର୍ବ ଜନ୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଗାଥା। ଏହି ଗାଥାଗୁଡ଼ିକ ତତ୍କାଳୀନ ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୀତିକ ପରିପ୍ରେକ୍ଷିତି ଅନୁଭବ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।

4. ଜୀବନ ଚରିତ

ହର୍ଷଚରିତ: ବାଣଭଟ୍ଟଙ୍କ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ରାଜା ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କ ଜୀବନ ଓ ରାଜ୍ୟପାଳନ ବିଷୟରେ ଲିଖାଯାଇଛି।

ବିକ୍ରମାଙ୍କଦେବ ଚରିତ, କୁମାରପାଳ ଚରିତ, ପଥ୍ରୁରାଜ ରାସା: ଏହି ଜୀବନୀଗୁଡ଼ିକୁ ମାଧ୍ୟମ କରି ରାଜାମାନଙ୍କ ଜୀବନ ଅଭିଜ୍ଞତା, ଧର୍ମନୀତି, ଯୁଦ୍ଧ, ଓ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ମିଳେ।

5. ରାଜନୀତି ଶାସ୍ତ୍ର

ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର (କୌଟିଲ୍ୟ): ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ରାଜ୍ୟ ପାଳନ, ଚର, ଦଣ୍ଡନୀତି, ଅର୍ଥନୀତିକ ରଣନୀତି ଓ ଯୁଦ୍ଧ ନୀତି ଓ ବୈପାରୀତ୍ୟ ଆଧାରିତ ତଥ୍ୟ ମିଳିଥାଏ।

ମନୁସ୍ମୃତି, ନାରଦସ୍ମୃତି, ନୀତିସାର: ଏହାମାନେ ଶାସନ ପ୍ରଥା, ନୀତି, ଆଇନ ଓ ସମାଜିକ ନୀତି ବିଷୟରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି।

6. ବୈଦେଶିକ ବର୍ଣ୍ଣନା

ମେଘାସ୍ଥନିସ୍ (ଇଣ୍ଡିକା): ଗ୍ରୀକ୍ ଦୂତ ମେଘାସ୍ଥନିସ୍ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ମୌର୍ୟଙ୍କ ଦରବାରରେ ପଞ୍ଚ ବର୍ଷ ରହି ଭାରତର ରାଜନୀତି, ସମାଜ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ଅର୍ଥନୀତି ଉପରେ ବିସ୍ତୃତ ବିବରଣୀ ଦେଇଛନ୍ତି।

ଫାହିଆନ୍ ଓ ହୁଏନସାଙ୍ଗ: ଚୀନ ଧାର୍ମିକ ପରିବ୍ରାଜକମାନେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଉପରେ ଲିଖିଥିବା ବିବରଣୀ ରାଜନୀତି, ସାମାଜିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ଚିତ୍ରିତ କରେ।

7. ଇତିବୃତ୍ତ (Chronicles)

ରାଜତରଙ୍ଗିଣୀ: କାଶ୍ମୀର ରାଜ୍ୟର ଇତିହାସ ଉପରେ କଳ୍ହଣଙ୍କ ଲିଖିତ ଗ୍ରନ୍ଥ। ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ଏକ ଦୀର୍ଘ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବିକାଶ ଓ ପତନ ରେଖା ଅନୁସରଣ କରେ।
ମାଦଳାପାଞ୍ଜି: ଓଡ଼ିଶାର ରାଜାମାନଙ୍କ ବଂଶାବଳୀ ବିଷୟରେ ଅମୂଲ୍ୟ ତଥ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ।

8. ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟ

କାଳିଦାସଙ୍କ କୃତି: ‘ରଘୁବଂଶମ’, ‘ମାଳବିକାଗ୍ନିମିତ୍ରମ’, ‘ଅଭିଜ୍ଞାନ ଶାକୁନ୍ତଳମ’ ଆଦି କାଳିଦାସଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ତତ୍କାଳୀନ ଜୀବନ ପ୍ରଣାଳୀ, ଶାସନ ଓ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ବିଷୟରେ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଦେଇଥାଏ।

ଚରକ ସଂହିତା, ଶୁଶୁରୁତ ସଂହିତା: ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ଚିକିତ୍ସା ବିଜ୍ଞାନ ଓ ଶାରୀରିକ ଗଠନ ବିଷୟରେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥମାନେ ଗୁରୁତ୍ୱ ରଖନ୍ତି।

ବୈଦେଶିକ ବିବରଣୀ (Foreign Accounts) — ଭାରତ ଇତିହାସର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପାଦାନ

ଭାରତ ଇତିହାସର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ବୈଦେଶିକ ବିବରଣୀ ଗୁଡିକ ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପାଦାନ ଅଟୁଟ ଅଂଶ ଭାବେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଛି। ବୈଦେଶିକ ପର୍ଯ୍ୟଟକ, ଚିନ୍ତକ, ଦୂତ, ବ୍ୟାପାରୀ ଓ ପରିବ୍ରାଜକମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଭାରତକୁ ଆସି ଏଠାର ଧର୍ମ, ସାମାଜିକ ଯାଞ୍ଚ ଓ ରାଜନୈତିକ ଅବସ୍ଥା ବିଷୟରେ ତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁଭବ ଓ ଦେଖିଥିବା ତଥ୍ୟ ଲେଖି ଯାଇଛନ୍ତି। ଏହି ବିବରଣୀ ଏତେକି ମୂଲ୍ୟବାନ ଯେ, ଭାରତୀୟ ଇତିହାସର ଅନେକ ଅନଜଣା ପ୍ରସଙ୍ଗ, ସ୍ଥାନ ବା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏଥିରେ ଉନ୍ମୋଚିତ ହୁଏ।

ଗ୍ରୀକ୍ ବ୍ୟାପାରୀ ଓ ପରିବ୍ରାଜକମାନେ

1. ମେଗାସ୍ଥନିସ୍ (Megasthenes)

ମେଗାସ୍ଥନିସ୍ ହେଉଛନ୍ତି ଭାରତ ଆସିଥିବା ପ୍ରଥମ ଗ୍ରୀକ୍ ରାଜଦୂତ। ସେ ସେଲ୍ୟୁକସ୍ ନିକେଟରଙ୍କ ଦୂତ ଭାବରେ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ମୌର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଦରବାରରେ ପଞ୍ଚ ବର୍ଷ ଅବସ୍ଥାନ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ‘ଇଣ୍ଡିକା (Indica)’ ଗ୍ରନ୍ଥ ଭାରତର ପ୍ରାଚୀନ ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ଚିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ।

ପାଟଳୀପୁତ୍ର ଶହରର ବିବରଣୀ
ଚାରି ବର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା
ଶାସନ ଓ ଆଇନ ବ୍ୟବସ୍ଥା
ଅନେକ କୃଷି, ଶିଳ୍ପ, ମାଛ ଚାଷ ଓ ଶିକାର ବ୍ୟବସ୍ଥା

ଯଦିଓ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ମୌଳିକ ଭାବେ ଉପଲବ୍ଧ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ଏହା ଉପରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅନେକ ଲେଖକ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି।

2. The Periplus of the Erythraean Sea

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ଏକ ଅଜଣା ଗ୍ରୀକ୍ ବ୍ୟାପାରୀ ଦ୍ୱାରା ଲିଖାଯାଇଛି। ଏହାରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଭାରତୀୟ ବନ୍ଦର, ବାଣିଜ୍ୟ ପଥ ଓ ମାଲବସ୍ତୁ ବିକ୍ରୟ ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ଦିଆଯାଇଛି।

ଭାରତ ଓ ରୋମ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବସାୟ ସମ୍ପର୍କ
ମୁଖ୍ୟ ବନ୍ଦର: ଭାରୁକଛ, ସୁପାର, ମୁଜିରିସ୍ ଇତ୍ୟାଦି
ମାଲ: ମସଲା, ରତ୍ନ, କପାସ, ହାନ୍ଡିକ୍ରାଫ୍ଟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ

3. ଟୋଲେମି (Ptolemy)

ପ୍ଟୋଲେମି ହେଉଛନ୍ତି ଏକ ଗ୍ରୀକ୍ ଭୂଗୋଳବିଦ୍। ସେ ତାଙ୍କ Geography ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଭାରତର ବନ୍ଦର, ନଦୀ, ଶହର ଓ ବ୍ୟବସାୟ ପଥ ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ଦେଇଛନ୍ତି।

ଭୌଗଳିକ ଅବସ୍ଥା ଓ ମାନଚିତ୍ର
ସମୁଦ୍ର ବ୍ୟବସାୟ ବିକାଶ
ଶହର ଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଥାନ ଓ ତାଳିକା

ଚୀନ ପରିବ୍ରାଜକମାନେ

4. ଫାହିଅନ୍ (Fa-Hien)

ଫାହିଅନ୍ ହେଉଛନ୍ତି ଚୀନର ବୌଦ୍ଧ ପରିବ୍ରାଜକ, ଯିଏ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟଙ୍କ ସମୟରେ ଭାରତକୁ ଆସିଥିଲେ। ସେ ପାଟଳୀପୁତ୍ର ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବୌଦ୍ଧ ସ୍ଥାନ ଭ୍ରମଣ କରି ‘佛國記’ (Record of the Buddhist Kingdoms) ଲେଖିଥିଲେ।

ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଓ ମହାବିହାର ମଧ୍ୟର ବିବରଣୀ
ଶିକ୍ଷା, ଧର୍ମପାଳନ, ଏବଂ ଶାନ୍ତି ମୟ ସମାଜ
ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତି

5. ହୁଏନସ୍ୟାଙ୍ଗ୍ (Hiuen Tsang / Xuanzang)

ହୁଏନସ୍ୟାଙ୍ଗ୍ ସପ୍ତମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କ ଶାସନକାଳରେ ଭାରତକୁ ଆସିଥିଲେ। ସେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୬୨୬ରୁ ୬୪୪ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତର ଅନେକ ସ୍ଥାନ ଭ୍ରମଣ କରି ‘Great Tang Records on the Western Regions’ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିଲେ।

ନଳନ୍ଦା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ଓଡ଼ିଶା ସମ୍ପର୍କରେ ବିବରଣୀ
ଧର୍ମ, ସାମାଜିକ ଯାଞ୍ଚ, ବ୍ୟବସ୍ଥାପନା ଓ ସ୍ଥାନୀୟ ରାଜନୀତି
ତାଙ୍କ ସି-ଉ-କି (Si-Yu-Ki) ଗ୍ରନ୍ଥ ଆଧୁନିକ ଇତିହାସବିଦ୍ମାନେ ଅଧ୍ୟୟନ କରନ୍ତି

6. ଇ-ତ୍ସିଙ୍ଗ୍ (I-Tsing)

ଇ-ତ୍ସିଙ୍ଗ୍ ମଧ୍ୟ ଏକ ବୌଦ୍ଧ ପରିବ୍ରାଜକ ଯିଏ ଭାରତରେ ବୌଦ୍ଧ ଶିକ୍ଷା ଓ ଧର୍ମ ଉପରେ ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ବିବରଣୀରୁ ସମୟର ସାମାଜିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ଅବସ୍ଥା ବୁଝିପାରାଯାଏ।

ଆରବ ବିବରଣୀ

7. ଆଲ-ବିରୁନି (Al-Biruni)

ଆଲ-ବିରୁନି ହେଉଛନ୍ତି ଏକ ଆରବ ବିଦ୍ୱାନ ଓ ଚିନ୍ତକ ଯିଏ ମହମୁଦ ଘଜନବୀଙ୍କ ସାଥିରେ ଭାରତକୁ ଆସିଥିଲେ। ସେ ତାଙ୍କ ‘ତାହ୍କିକ୍-ଏ-ହିନ୍ଦ’ (Tahqiq-i-Hind) ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଭାରତର ଧର୍ମ, ସାମାଜିକ ଆଚାର ଓ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନ ବିଷୟରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଦେଇଛନ୍ତି।

8. ଇବ୍ନ-ବତୁତା (Ibn Battuta)

ତିନ୍ତି ଦଶକ ଧରି ପ୍ରାୟ ସାରା ଭାରତ ଘୂରିଥିବା ମୋରୋକୋର ପରିବ୍ରାଜକ ଇବ୍ନ ବତୁତା ତାଙ୍କ ଯାତ୍ରା ବିବରଣୀ ‘Tuhfat-ul-Nuzzar’ ରେ ଦେଇଛନ୍ତି।

ଦେଲି ସୁଲତାନତ, ଦୈନିକ ଜୀବନ, ରାଜଦରବାର ଓ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଣାଳୀ
ସାମାଜିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ପରିବେଶ

ଅଭିଲେଖାଗାରୀୟ ଉପାଦାନ (Archival Sources) – ଭାରତ ଇତିହାସର ଏକ ବିଶ୍ୱସନୀୟ ଓ ମୌଳିକ ଉପାଦାନ

ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଇତିହାସ ରଚନାରେ ଯେଉଁ ଉପାଦାନମାନେ ନିଜେ ସମୟର ଦଲିଲ୍, ରିପୋର୍ଟ୍, ଚିଠିପତ୍ର, ଅନୁସୂଚୀ, ଏଜେଣ୍ଡା ଆଦି ଆକାରରେ ଅନୁଲିପିତ ହୋଇଥାଏ – ସେମାନେ ଅଭିଲେଖାଗାରୀୟ ଉପାଦାନ ବୋଲି ଚିହ୍ନିତ। ଏମାନେ ସେହି ସମୟର ସଂସ୍ଥାଗତ ଓ ରାଜନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଥାଏ।
ଏହି ଉପାଦାନ ମାନେ ଭାରତୀୟ ଇତିହାସ ଗଠନରେ ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ନିଭାଏ। ବିଶେଷକରି ମୁଘଳ, ଇଂରାଜ ଶାସନ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ବାଧୀନତା ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳର ଇତିହାସ ରଚନାରେ ଏହି ଅଭିଲେଖ ଅମୂଲ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।
ଅଭିଲେଖ ର ପ୍ରକୃତି:
ଅଭିଲେଖ ହେଉଛି ସେହି ଦଲିଲ୍ ବା ଲିଖିତ ତଥ୍ୟ ଯାହା ସେ ସମୟର ଦାଖଲ ରେଖା ଅଟୁଟ ଭାବେ ରଖିଥାଏ। ଏମାନେ ଅନେକ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ:
1. ରାଜାମାନଙ୍କ ଶାସନ ଆଦେଶ
2. ଭୂମିଦାନ ଅଭିଲେଖ
3. କୌନ୍ସିଲ ରିପୋର୍ଟ
4. ମନ୍ତ୍ରଣା ଅନୁସୂଚୀ
5. ନିଜି ଚିଠିପତ୍ର
6. ଆର୍ଥିକ ଏବଂ ଶାସନ ରିପୋର୍ଟ
ଏହି ଅଭିଲେଖମାନେ ରାଜ୍ୟ ବା ସଂସ୍ଥା ଦ୍ୱାରା ତିଆରି ହୋଇ ଅଭିଲେଖାଗାରରେ ସଂରକ୍ଷିତ ରହିଥାଏ।
ଅଭିଲେଖାଗାର ବୋଲି କ’ଣ?
ଅଭିଲେଖାଗାର (Archives) ହେଉଛି ଏମାନେ ସେହି ସଂସ୍ଥାନ ଯେଉଁଠାରେ ସରକାରୀ ଏବଂ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଭିଲେଖଗୁଡ଼ିକୁ ସଂରକ୍ଷଣ ଓ ଉପଲବ୍ଧ କରାଯାଏ। ଭାରତରେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରର ଅଭିଲେଖାଗାର ରହିଛି:
- ଜାତୀୟ ଅଭିଲେଖାଗାର (National Archives of India) – ନୂତନ ଦିଲ୍ଲୀ
- ରାଜ୍ୟ ଅଭିଲେଖାଗାର (State Archives)
- ଜିଲ୍ଲା ଅଭିଲେଖାଗାର
- ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଓ ଗୋପନୀୟ ଅଭିଲେଖ
ଭାରତୀୟ ଅଭିଲେଖର ପ୍ରାଚୀନ ମୂଳ
ଭାରତରେ ଅଭିଲେଖ ରଖିବା ଚାଳି ପ୍ରାଚୀନ ଯୁଗ ରୁ ଆସୁଛି। ମୌର୍ୟ, ଗୁପ୍ତ ଓ ମୁଘଳ ଶାସକମାନେ ତାଙ୍କ ଶାସନ ତଥ୍ୟ ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ରଖିଥିଲେ।
- ଅଶୋକଙ୍କ ଅଭିଲେଖ ତାଙ୍କ ଧର୍ମ ନୀତି ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ଦେଏ
- ଗୁପ୍ତ ଶାସକଙ୍କ ତାମ୍ରଫଳକ ଅଭିଲେଖ ରାଜନୀତି ଓ ଆର୍ଥିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଜଣାଇଥାଏ
ଏହାର ପରେ ମୁଘଳ କାଳରେ ଆଇନ-ଇ-ଅକବରୀ, ବାବରନାମା ଓ ତୁଜୁକ-ଏ-ଜାହାଙ୍ଗୀରି ପ୍ରମୁଖ ଅଭିଲେଖ ରହିଛି।
ବୃଟିଶ କାଳୀନ ଅଭିଲେଖ
ଭାରତର ଅଭିଲେଖ ପରିପାଟି ଏବଂ ଏହାର ସଂଗଠନ ବୃଟିଶ କାଳରେ ବହୁତ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା। ବୃଟିଶ ସରକାର ନିଜ ଶାସନକୁ ଦଳିଲ୍ ଓ ରିପୋର୍ଟ ଆକାରରେ ଦାଖଲ କରି ରଖୁଥିଲେ।
- Blue Books
- District Gazetteers
- Census Reports
- Revenue and Administrative Records
- Police and Court Proceedings
ଏହି ଅଭିଲେଖଗୁଡ଼ିକ ଆଜି ଜାତୀୟ ଅଭିଲେଖାଗାରରେ ଉପଲବ୍ଧ ଅଛି।
ଅଭିଲେଖର ଗୁଣଗୁଡିକ
ଅଭିଲେଖାଗାରୀୟ ଉପାଦାନର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡିକ ହେଉଛି:
1. ମୌଳିକ ଏବଂ ସାକ୍ଷ୍ୟ ତଥ୍ୟ – ଏମାନେ ସମୟ ସାକ୍ଷୀ ଭାବେ ଥାଆନ୍ତି।
2. ବିଶ୍ୱସନୀୟତା – ଯାହାକି ସରକାରୀ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ।
3. ପ୍ରଶାସନିକ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ଚିତ୍ର – ଏହି ଅଭିଲେଖମାନେ ଏକ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ରୂପ ଦେଉଛି।
4. ଗବେଷଣାର ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ – ଇତିହାସ ବିଦ୍, ଗବେଷକମାନେ ଏହି ଉପାଦାନ ଉପରେ ଆଧାର କରନ୍ତି।
ଭାରତର ମୁଖ୍ୟ ଅଭିଲେଖାଗାର:
1. ଜାତୀୟ ଅଭିଲେଖାଗାର (National Archives of India) – ୧୮୮୯ ମସିହାରେ କଲକାତାରେ ସ୍ଥାପିତ, ପରେ ଦିଲ୍ଲୀକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ
2. ରାଜ୍ୟ ଅଭିଲେଖାଗାର – ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜ୍ୟରେ ସ୍ଥାପିତ
3. ନେହରୁ ମେମୋରିଅଲ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍
4. ସରକାରୀ ଲାଇବ୍ରେରୀ ଓ ଇଂରାଜ ରେକର୍ଡ ରୁମ୍
ଓଡ଼ିଶା ରେ ଅଭିଲେଖାଗାର
ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ଅଭିଲେଖାଗାର ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଅବସ୍ଥିତ ଅଛି। ଏଠାରେ ଇତିହାସର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ରେକର୍ଡ ସଂରକ୍ଷିତ ଅଛି:
- ପାଳ, ସୋମବଂଶୀ, ଗଙ୍ଗ, ସୁର୍ଯ୍ୟବଂଶୀ ଓ ମୋଗଲ ଶାସନର ତଥ୍ୟ
- ଭୂମିଦାନ ତାମ୍ରଫଳକ
- ଉତ୍କଳ ରାଜା ଓ ଗଜପତି ଶାସନ ଅଭିଲେଖ
- ଗଜପତି ମହାରାଜ ଅଜ୍ନପତ୍ର
ଅଭିଲେଖର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରେ ସୀମାବଧତା
ଯଦିଓ ଅଭିଲେଖାଗାରୀୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୌଳିକ, ତଥାପି ଏହାର କିଛି ସୀମାବଧତା ମଧ୍ୟ ରହିଛି:
1. ସେମାନେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଗର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣକୁ ଦେଖାଇ ନଥାନ୍ତି
2. ଅନେକ ଅଭିଲେଖ ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଛି
3. ଉଚ୍ଚ ଅଧିକାରୀ ବା ଶାସକଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ରୁ ଲେଖାଯାଇଥାଏ

History Chapter 1 full Odia note for CHSE Odisha and competitive exam students. Covers archaeological, literary, and foreign sources of Indian history.