HISTORY

ଭାରତ ଇତିହାସର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନ

(Archaeological Sources of Indian History)

ଇତିହାସ ଅତୀତର ବିଗତ ଘଟଣାର ଏକ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଅଧ୍ୟୟନ। ଏହି ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ଯେଉଁ ଉପାଦାନମାନେ ଆଧାର ହିସାବରେ କାମ କରନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ଇତିହାସର ମୌଳିକ ସ୍ରୋତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏପରି ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନ। ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନମାନେ ମାଟି ତଳରୁ ମିଳୁଥିବା ବା ପ୍ରାଚୀନ କାଳର ଅବଶେଷ ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ଆମେ ଅତୀତ ଜଣିପାରୁଛୁ।

ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନମାନେ ମୁଖ୍ୟତଃ ପଞ୍ଚଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ—
(A) ଅଭିଲେଖ, (B) ମୁଦ୍ରା, (C) କୀର୍ତ୍ତିସ୍ତମ୍ଭ, (D) କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ, (E) ଖନନ।

---

(A) ଅଭିଲେଖ (Inscriptions)

ଅଭିଲେଖ ହେଉଛି ପ୍ରାଚୀନ କାଳର ତାମ୍ର ଫଳକ, ପ୍ରସ୍ତର ତାଖା, ଗୁମ୍ଫା କାନ୍ଥ ବା ମନ୍ଦିର ଉପରେ ଲିଖାଯାଇଥିବା ଲିପି ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ରାଜାମାନଙ୍କ ଶାସନ କାଳ, ବଂଶାବଳୀ, ଧର୍ମନୀତି ଓ ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ମିଳେ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ—

• ପ୍ରୟାଗ ପ୍ରଶସ୍ତି (ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ବିଜୟ ବର୍ଣ୍ଣନା),

• ଧଉଳି ଓ ଜଉଗଡ଼ ଅଭିଲେଖ (ଅଶୋକଙ୍କ ଧମ ନୀତି),

• ନାସିକ୍, ଐହୋଲ୍, ହାତୀଗୁମ୍ଫା ଅଭିଲେଖ,

• ତାମ୍ର ଫଳକ ଭିତ୍ତିକ ଭୂମିଦାନ ଅଭିଲେଖ (ଶୈଳୋଦ୍‌ଭବ, ଭୌମକର, ଗଙ୍ଗ ବଂଶ)।

ଏମାନେ ତତ୍କାଳୀନ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥନୀତି ଓ ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ପ୍ରତି ଗଭୀର ଆଲୋକପାତ କରନ୍ତି।

---

(B) ମୁଦ୍ରା (Coins)

ମୁଦ୍ରା ବା ସିକ୍କା ହେଉଛି ଆର୍ଥିକ ଜୀବନ, ଶାସକଙ୍କ ପରିଚୟ ଓ ସମୟ ଜାଣିବାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ।

• ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ପ୍ରଥମ ମୁଦ୍ରା— Punch Marked Coins (ଖ୍ରୀ.ପୂ. 6-4 ଶତାବ୍ଦୀ)

• ଇଣ୍ଡୋ-ଗ୍ରୀକ୍, ଶକ, କୁଷାଣ ମୁଦ୍ରାମାନେ ବାହ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରଭାବ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି।

• ଗୁପ୍ତ ମୁଦ୍ରା: ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ବୀଣା ବାଦନ, ଅଶ୍ଵମେଧ ଯଜ୍ଞ ଓ ବିଜୟ ଛବି ଦେଖାଯାଏ।

• ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ ଧର୍ମ, ଲିପି, ପୋଷାକ ଓ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ମିଳେ।

---

(C) କୀର୍ତ୍ତିସ୍ତମ୍ଭ (Pillars & Memorials)

କୀର୍ତ୍ତିସ୍ତମ୍ଭ ହେଉଛି ଏମିତି ଶିଳାସ୍ଥମ୍ଭ ଯାହା ଦ୍ଵାରା ରାଜାଙ୍କ ବିଜୟ ବା ଧର୍ମ ଅବଦାନ ସ୍ମରଣ କରାଯାଏ।

• ସାରନାଥ ଷିରାସ୍ଥମ୍ଭ (ଜାତୀୟ ଚିହ୍ନ),

• ଚିତୋରର ବିଜୟସ୍ତମ୍ଭ, କୁତବମୀନାର, ଚାନ୍ଦମୀନାର ଓ ଅଶୋକନ୍ଦ୍ୱାରା ସ୍ଥାପିତ କୀର୍ତ୍ତିସ୍ତମ୍ଭ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ।

ଏହିମାନେ ଧର୍ମ, ଶିଳ୍ପ, ଦେବପୂଜା ଓ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବିକାଶ ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ଦେଇଥାନ୍ତି।

---

(D) କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ (Art and Architecture)

ଭାରତୀୟ କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଅତୀତ ସାମାଜିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ଜୀବନକୁ ପ୍ରତିବିମ୍ବିତ କରିଥାଏ।

• ହରପ୍‌ପା-ମହେଞ୍ଜୋଦାରୋ ଶୈଳୀ,

• ବୌଦ୍ଧ ସ୍ତୂପ (ସାଞ୍ଚି, ଲଳିତଗିରି),

• ମନ୍ଦିର ଶୈଳୀ (ଉତ୍ତରୀ, ଦକ୍ଷିଣୀ, ମଧ୍ୟ ଓ କଳିଙ୍ଗ): ଦେଓଗଡ଼ ଦଶାବତାର ମନ୍ଦିର, ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିର, ଜାଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର।

• ଗୁମ୍ଫା କଳା (ଖଣ୍ଡଗିରି-ଉଦୟଗିରି, ଭିମ୍ବବେଟକା)

• ଜୈନ ଶିଳ୍ପ: ଏଲୋରା, ଶ୍ରବଣ ବେଲ୍‌ଗୋଲା।

ଏମାନେ ଭାରତୀୟ ଧର୍ମ, ରୂଚି, ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଓ ସାମାଜିକ ପରିବେଶର ଚିତ୍ରଣ କରନ୍ତି।

---

(E) ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଖନନ (Excavation)

ମାଟିତଳୁ ମିଳୁଥିବା ଧ୍ୱଂସାବଶେଷ, ପାତ୍ର, ମୂର୍ତ୍ତି, ମୁଦ୍ରା, ମୋହର ଆଦି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଅତୀତକୁ ବୁଝାଯାଏ।

• ହରପ୍‌ପା, ମହେଞ୍ଜୋଦାରୋ, ଶିଶୁପାଳଗଡ଼, ଚନ୍ଦ୍ରକେତୁଗଡ଼ ଯେପରି ସ୍ଥାନରୁ ମିଳିଥିବା ଖୋଜ ଭାରତୀୟ ସଭ୍ୟତାକୁ ଦୃଢ଼ କରେ।

ଏହି ଖନନଗୁଡ଼ିକ ଇତିହାସ ଲିଖନ ପାଇଁ ଏକ ଅପୂର୍ବ ଉପାଦାନ ସାବ୍ୟସ୍ଥ କରନ୍ତି।

---

ନିଷ୍କର୍ଷ (Conclusion)

ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଉପାଦାନଗୁଡିକ ଭାରତୀୟ ଇତିହାସ ରଚନାରେ ଅମୂଲ୍ୟ ସମ୍ପଦ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ଏହିମାନେ କେବଳ ରାଜନୈତିକ ଘଟଣା ନୁହେଁ, ବରଂ ସାମାଜିକ, ଧାର୍ମିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଦିଗରୁ ମଧ୍ୟ ଅତୀତକୁ ଆଲୋକିତ କରନ୍ତି।

Question will appear here